Lange sluitertijden in de avond

Voor eind september staat er een praktijkavond gepland, waarbij we aan de slag willen gaan met lange sluitertijden. De afgelopen jaren is het fotograferen met een langere sluitertijd vrij populair geworden en vaak wordt er dan een zgn grijsfilter (ook wel ND-filter genoemd) gebruikt om ervoor te zorgen dat de foto's niet overbelicht raken. 

Maar als je op momenten gaat fotograferen waarbij er al weinig omgevingslicht is, dan kan je de sluitertijd ook verlengen door gebruik te maken van deze lichtomstandigheden en is er vaak geen grijsfilter nodig. Door gebruik te maken van een langere sluitertijd kan je verschillende bijzondere effecten bereiken in je foto's.

Eén van onze clubleden die regelmatig fotografeert met een langere sluitertijd is Jan Lukas. Tijdens de clubavond van 15 september heeft hij een interessante en leuke presentatie gegeven met uitleg over de verschillende aspecten van avondfotografie met een langere sluitertijd.

Deze presentatie is bedoeld als voorbereiding op de komende praktijkavond, maar vanzelfsprekend zijn de tips ook te gebruiken als je op eigen gelegenheid in de avond met je camera op pad gaat!

Hieronder volgt een weergave van de presentatie van Jan, met in het eerste deel een aantal duidelijke voorbeelden.
In het tweede deel van het artikel staat een praktische uitleg met tips over instellen van de camera ('In de praktijk').

Waarom werken met lange sluitertijden in het donker?

1. De bedoeling van deze techniek is om beelden te maken die afwijken van wat je normaal gesproken bij daglicht fotografeert. In dit geval gaan we beelden maken met een bewust langere sluitertijd waardoor beweging (van wat dan ook) er heel anders uit kan gaan zien en waarmee je een unieke sfeer kan creëren. Zie foto 1 (hieronder)
   
   
2. Verder is het licht in de avond vaak anders dan overdag en dat kan mooie, heel bijzondere beelden geven zoals spiegelingen (foto 2). Het hoeft dus niet altijd om beweging te gaan.
   
   

Foto 1: door de lange sluitertijd is er nauwelijks nog beweging in het water te zien, wat een bijzondere, bijna minimalistische sfeer oplevert (fotograaf onbekend)

Foto 2: hier is een sluitertijd van 8 seconden gebruikt; er is nog steeds beweging in het water te zien. De verlichting reflecteert mooi in het water en warme kleuren van het kunstlicht contrasteren fraai met de blauwtinten in de lucht.
Overige instellingen: f/11, ISO250 (fotograaf Jan Lukas)

Een aantal andere voorbeelden van het fotograferen in de avond met een lange(re) sluitertijd:

Foto 3: bij schemering kun je ook beweging van bijvoorbeeld mensen, dieren en zelfs bomen en planten vastleggen. Hiervoor moet het echter niet te donker zijn, anders worden de sluitertijden té lang en vervaagt het onderwerp te veel waardoor het niet meer herkenbaar is. Gebruikte instellingen: 1,6s - f/10 - ISO100 (fotograaf Jan Lukas)

Ook foto's 4, 5 en 6 zijn gemaakt in de schemering; op alle drie is een waterpartij of de zee te zien. Door de langere sluitertijd "vlakt" het water uit:

Foto 4: Middelburg bij avond. Gebruikte instellingen: sluitertijd 8s, diafragma f/8, ISO320 (fotograaf Jan Lukas)

Foto 5: aan het strand. Er vaart een schip langs de kust en dat geeft het bijzondere lichteffect, ook te zien in de reflecties in het water en het natte zand op de voorgrond. De lichtstrepen lijken door te lopen in de kleuren van de lucht in de achtergrond. 
Gebruikte instellingen: 7,5s - f/11 - ISO250  (fotograaf Jan Lukas)

Foto 6: door de langere sluitertijd vervagen de opspattende golven in de voorgrond uit tot een wit, bijna melkachtig oppervlak. Ook de beweging van de wolken veegt uit en geeft een bijzonder effect in de lucht. Zo ontstaat rust in het water en juist een dynamiek in de wolkenlucht. (fotograaf onbekend)

In de volgende twee foto's is het vrijwel donker, er zit niet veel kleur meer in de lucht. In beide foto's zijn lichtstrepen te zien van passerend verkeer (bijvoorbeeld auto's, brommers, fietsen). Ook andere bewegende lichten of lampen kunnen lichtsporen veroorzaken, een bekend voorbeeld zijn attracties op de kermis.  

Foto 7: om dit soort foto's te kunnen maken kan je op een viaduct boven een snelweg gaan staan. Koplampen maken meestal witte lichtstrepen, de achterlichten maken rode strepen. Soms zie je ook oranje 'stippellijnen': dan heeft iemand een richtingaanwijzer gebruikt. In deze foto is de achtergrond vrij donker, maar in dichter bevolkte gebieden zullen er vaak ook andere lichten in beeld te zien zijn. (fotograaf onbekend)

Foto 8: langs de boulevard in Vlissingen.  Er is één enkel lichtspoor te zien, daaraan kun je zien dat er een fiets of brommer passeerde. Wanneer er weinig verkeer is en je wilt toch lichtstrepen fotograferen, dan is het handig om te wachten met afdrukken tot er iets langs gaat komen. Je kunt van te voren vanzelfsprekend wel je compositie bepalen. 

Gebruikte instellingen: 6s - f/11 - ISO250 (fotograaf Jan Lukas)

In de volgende twee foto's zijn ook lichtsporen te zien, maar hier is sprake van 'lightpainting': door iemand in het beeld een lampje te laten bewegen kun je vormen in het beeld 'tekenen'. Dit vraagt wel enige handigheid, zeker om een mooie vorm te creëren. Doordat de persoon die met het licht tekent weinig licht vangt en zelf beweegt, staat deze niet (duidelijk) in beeld. Maar wanneer de persoon iets langer op één plek staat, kan het wel zijn dat deze toch vaag zichtbaar wordt. Als je dat niet wilt, zorg er dan voor dat de 'tekenaar' continu beweegt en ook geen opvallende kleding aan heeft.
Je kunt natuurlijk iemand anders met een lampje laten bewegen, maar je kunt dit eventueel ook zelf doen als fotograaf - de camera staat immers toch op statief. Je moet dan wel van te voren goed bepalen waar je de lichtvorm in beeld wilt hebben. Gebruik hierbij een vrij lange sluitertijd, anders is er te weinig tijd om een vorm te tekenen.  

Foto 9: boulevard Vlissingen. Hier is een blauw lampje gebruikt om een soort spiraal te tekenen, wat een grappig effect geeft, zeker omdat erachter ook blauw licht van een restaurant te zien is. Gebruikte instellingen: 8.5s - f/10 - ISO400 (fotograaf Jan Lukas)

Foto 10: boulevard Vlissingen. Hier zien we een combinatie van lightpainting (rechts) en een lichtspoor van langsrijdend verkeer aan de linkerkant. Gebruikte instellingen: 10s - f/10 - ISO400 (fotograaf Jan Lukas)

In de volgende twee foto's is nog een andere techniek gebruikt om lichtstrepen in het beeld te creëren. Door in of uit te zoomen tijdens de belichting krijg je bijzonder effect. Dit wordt "zoom burst" genoemd.

Foto 11: een etalage van een schoenenwinkel in Middelburg. Met de camera op statief kun je tijdens het afdrukken een 'draai' aan de zoomring van je lens geven, waardoor dit bijzondere effect ontstaat. Met dit soort beweging is het overigens altijd een beetje uitproberen en ook verschillende pogingen doen. Je maakt de beweging immers door een handmatige ingreep te doen en dat blijft toch enigszins gokken. Het kan goed zijn dat de ene poging beter uitpakt dan een andere, maar door ervaring op te doen word je er meestal wat wel handiger in. Maak altijd meerdere foto's en kijk tussendoor even naar de resultaten, eventueel kan je nog wat aanpassen of een andere instelling gebruiken. Je kunt ook variëren tussen inzoomen tijdens het afdrukken of juist uitzoomen.
Gebruikte instellingen: 1/3s - f/5.6 - ISO400  (fotograaf: Marcel de Bruijn)

Foto 12: een situatie en plek die zich prachtig leent voor een zoomburst-foto: de lichten op de voorgrond maken een mooi lichtpatroon, waarbij ook de gevels op de achtergrond veel toevoegen aan dit bijzondere beeld. Helaas zijn er geen verdere gegevens bekend over deze foto (fotograaf onbekend), maar het is wel een inspirerend beeld.

Vanzelfsprekend zijn er nog wel meer mogelijkheden om met avondfotografie en beweging aan de slag te gaan, maar die kunnen we niet allemaal hier behandelen. De hierboven getoonde voorbeelden laten in ieder geval heel wat mogelijkheden zien, zodat je zelf aan de slag kunt gaan. En natuurlijk kun je hierbij zo creatief zijn als je zelf wilt!

In de praktijk

Wat is nu eigenlijk een 'lange sluitertijd'?

Wij hanteren de definitie dat de sluitertijd dan 1 seconde of langer is. Deze kan zelfs oplopen tot een paar minuten of meer, afhankelijk van de hoeveelheid omgevingslicht en het gewenste effect.

Hoe dit te bereiken: de belangrijkste camera-instellingen:

• Sluitertijd: vooraf ga je bepalen wat je nodig denkt te hebben. Dit is heel erg bepalend voor je belichting en het uiteindelijke beeld. Onderaan dit artikel staat een schema met enkele voorbeeldinstellingen.

• ISO-waarde: meestal ga je uit van de laagst mogelijke waarde van je camera. In de regel is de basiswaarde ISO 100 (maar niet altijd).

• Op basis van een lichtmeting en vooraf gekozen sluitertijd kan je met de camera bepalen welk diafragma nodig is voor een correct belichte foto. Diafragma heeft vanzelfsprekend ook invloed op scherptediepte, maar andere factoren zijn daar mede van invloed op (welke dat zijn lees je hier).

• Let wel, hier kan je altijd mee spelen om tot het beste resultaat te komen. Wil je een ander diafragma, pas dan ook de ISO-waarde aan.

• Gebruik diafragmawaarden van bijv f/11 tot f/18, hierdoor valt er niet veel licht op de sensor waardoor je de sluitertijden langer kunt maken. Een nóg hoger f-getal is over het algemeen af te raden, dit kan zgn 'diffractie' opleveren. Bij straatverlichting kan een wat hoger f-getal er tevens voor zorgen dat straatlantaarns een soort stervorm krijgen (zie bijv foto 8), meestal treedt dit al op vanaf f/11.

• De witbalans kan je vaak prima op 'automatisch' zetten, maar per merk/type camera kan het wel verschillen hoe dit uitpakt. (NB: als je in RAW fotografeert, dan kun je de witbalans achteraf ook prima corrigeren)

• Over- en onderbelichting gebruik ik ook vaak, afhankelijk van de omgevingslichten.
  Extra tip: indien mogelijk is het vaak aan te raden om in RAW te fotograferen, dan heb je meer speelruimte om achteraf correcties toe te passen in de belichting. Pas op met overbelichting: dit kan uitgebeten plekken veroorzaken; flinke onderbelichting geeft echter meestal meer ruis en het wordt dan moeilijk om nog details te onderscheiden. Wanneer de lucht al erg donker is, wordt het contrast tussen de lichten van straatlantaarns/gevelverlichting en donkere schaduwen erg groot, het kan moeilijk zijn om dat te overbruggen met de camera. 

• Brandpunt (lens): meestal groothoek tot matig telebereik. Een echt telebereik (dus ver inzoomen) zal je niet zo snel gebruiken, maar alles kan en mag natuurlijk.

Het instellen van de camera:

• Belangrijk: weet vooraf de benodigde functies op je camera te vinden!! Denk hierbij aan sluitertijd, diafragma, iso-waarde, witbalans en evt beeldstabilisatie indien je camera en/of lens dat heeft. Als je deze instellingen op de praktijkavond zelf nog moet zoeken, dan zal dit waarschijnlijk erg lastig worden, zeker omdat het dan ook al vrij donker aan het worden is!
  
  (Noot: Als je een sluitertijd gebruikt die korter is dan 30 seconden, dan kan je dit over het algemeen automatisch instellen op je camera door de sluitertijd hierop aan te passen. Indien de gewenste sluitertijd langer is dan 30 seconden, dan zal je vaak de zgn Bulb-functie ("B") van de camera moeten gebruiken, in dat geval heb je een draadontspanner of afstandsbediening nodig. Maar tijdens onze praktijkavond zullen we normaal gesproken niet snel uitkomen op sluitertijden die langer dan 30 seconden zijn.
   

• Het kan nodig zijn dat je manuele scherpstelling moet gebruiken, mede afhankelijk van de gebruikte camera/lens (het AF-systeem van de ene camera kan lichtgevoeliger zijn dan die van een andere, uitleg daarover is hier te vinden).
  Probeer zelf van te voren te ervaren hoe je camera reageert bij weinig licht. Als de autofocus (AF) van jouw camera niet goed werkt in het donker is het handig als je weet hoe je moet overschakelen naar handmatige scherpstelling; vaak zit er op de lens een knopje met de aanduiding MF (manual focus), maar bij sommige camera's moet je dat ergens anders instellen. Ga ook na hoe je optimaal scherp kunt stellen wanneer je fotografeert in de MF-modus.
  
  

• Schakel beeldstabilisatie uit bij gebruik op statief, anders kan dit juist onscherpte opleveren. Ga van te voren na of jouw camera en/of lens ingebouwde stabilisatie hebben en hoe je dat kunt uitzetten. Als de stabilisatie in het objectief zit, kun je dat meestal met een knopje daarop uitzetten.

Problemen waarmee je te maken kunt krijgen:

• Felle lichtbronnen: kunnen zgn lensflares opleveren en geven soms een verkeerde lichtmeting - zie foto 13
  (Noot: lensflares zijn lichtvlekken in het beeld die veroorzaakt worden doordat een de stralen van een felle lichtbron weerkaatsen in de voorste glaselementen van de lens en/of een evt filter)
  
  
• Onscherpte doordat het statief niet stabiel staat, door bijvoorbeeld sterke wind of doordat de ondergrond niet stevig is (bijv zand) - zie foto 14
  
  
• Daarnaast hebben verschillende lichtbronnen vaak ook verschillende kleurtemperaturen. Verlichting die in de avond aanwezig is heeft een andere kleur dan bijvoorbeeld de zon. Dit zal invloed hebben op het eindresultaat; soms zal je de kleuren tijdens de nabewerking nog wat moeten aanpassen (indien mogelijk).

Foto 13: de straatlantaarn links is behoorlijk fel, er zijn diverse lichtvlekken in beeld te zien - dit wordt 'lensflare' genoemd. Vaak ontstaan deze bij een zgn puntlichtbron; de lichtstralen ervan weerkaatsen vanuit een bepaalde hoek in de voorste glaselementen van de lens en/of van een filter. Als je een filter gebruikt is het vaak beter om dit even van de lens af te halen als je bij avond fotografeert en er puntlichtbronnen in beeld zijn. Indien de lichtbron net buiten beeld valt, dan kan gebruik van een zonnekap flares vaak voorkomen, maar als je de lichtbron zelf in beeld neemt, dan helpt een zonnekap niet. 
Lensflare kan overigens ook wel een bepaalde sfeer geven aan een foto; het is mede een kwestie van smaak of je het een probleem vindt of niet. Maar helemaal voorkomen ervan is dus helaas niet altijd mogelijk.
Gebruikte instellingen: 10s - f/14 - ISO500 (fotograaf Jan Lukas)
   

Foto 14: de camera stond op statief op het zand; het zand leek redelijk stevig te zijn, maar tijdens het afdrukken zakten de pootjes toch iets weg in het zand waardoor bewegingsonscherpte in het beeld is ontstaan.
Tip: Let erop dat de ondergrond waarop je het statief plaatst stabiel is. Denk er ook aan dat de poten van het statief goed uitgeklapt zijn en goed aangedraaid, het zou niet de eerste keer zijn dat een statief met camera en lens erop omvalt.
Soms is het lastig om een plek te vinden zonder trillingen, denk aan bijvoorbeeld een houten brug die beweegt door langsrijdend verkeer.
Gebruikte instellingen: 25s - f/18 - ISO64 (fotograaf Jan Lukas)

Uitrusting - wat heb je nodig:

• Stevig statief, geef het aan als je een statief van iemand anders wilt lenen.

• Afstandsbediening of draadontspanner. Als je die niet hebt, dan kun je vaak ook de timer van de camera gebruiken - dit kost iets meer tijd maar werkt meestal wel. Het is in ieder geval belangrijk om de camera niet te hoeven aanraken tijdens het afdrukken, want dat kan bewegingsonscherpte veroorzaken.  

• Zaklampje of iets dergelijks, om de camera te bedienen en de instellingen te bekijken. Eventueel kun je hier ook het zaklampje van je telefoon voor gebruiken, maar voor lightpainting is een los lampje handiger.

Praktische voorbereiding voor de praktijkavond van 29 september:

• Zonsondergang op 29 september is 19.36 uur, we stellen voor om om 19.00 uur te beginnen, zodat we nog gebruik kunnen maken van de schemerperiode.

• Binnen half uur na zonsondergang is het echt donker, dan is er geen schemer meer.

• Locatie: kop van Bellamypark aan Loodsenhaven-zijde. We kunnen dan naar de boulevard en het Bellamypark gaan omdat dit de meest levendige omgeving van Vlissingen is in de avond.

• Parkeren kan bij de Fonteyne, andere locaties ook mogelijk natuurlijk.

• Kleding aanpassen aan het weer!

• Sommige clubleden gaan in het donker liever niet in hun eentje op pad, spreek af dat je in dat geval bij anderen in de buurt blijft. Let ook op elkaar en op je eigen veiligheid, zeker in het donker!

Voorbeeldinstellingen: